Bệnh tiểu đường (đái đường) là căn bệnh như thế nào?
Bệnh tiểu đường hay đái tháo đường, đái đường là một căn bệnh mãn tính, thuộc nhóm bệnh rối loạn chuyển hóa carbonhydrat (chất đường bột), lipid (chất béo) và protein (chất đạm).
Đái tháo đường xảy ra khi tuyến tụy không sản xuất đủ hóc môn insulin để điều chỉnh nồng độ đường (glucose) trong máu. Hoặc khi cơ thể không thể sử dụng insulin mà nó tạo ra một cách hiệu quả dẫn đến rối loạn chuyển hóa đường, đạm, chất béo và các khoáng chất. Tại Việt Nam, tỷ lệ người mắc bệnh tiểu đường đang gia tăng một cách nhanh chóng và ngày càng trẻ hóa.
Làm thế nào để biết mình có mắc bệnh tiểu đường hay không?
Nếu phát hiện một hoặc nhiều dấu hiệu bất thường dưới đây, bạn nên đi kiểm tra sức khỏe ngay lập tức. Bởi các dấu hiệu dưới đây, theo các nghiên cứu khoa học, là triệu chứng điển hình của bệnh tiểu đường.
- Sút cân đột ngột: Người bệnh sụt cân khi không áp dụng bất kỳ phương pháp giảm cân hay ăn kiêng nào.
- Hay buồn tiểu, đi tiểu nhiều hơn bình thường 3 – 5 lần, đặc biệt là vào ban đêm. Thấy kiến bu quanh nước tiểu.
- Thường xuyên có cảm giác đói bụng, khô miệng, khát nước. Mặc dù ăn nhiều nhưng vẫn mệt mỏi, sút cân.
- Mắt nhìn mờ; Chân tay tê ngứa;
- Vết thương lâu lành.
- Nữ giới dễ bị ngứa vùng kín hoặc tưa miệng. Nam giới có dấu hiệu suy giảm khả năng sinh lý.
Vì sao người bệnh tiểu đường lại có những triệu chứng này? Những triệu chứng này xảy ra do một số loại hoặc tất cả glucose có trong máu không được chuyển hóa thành nhiên liệu/năng lượng cho các hoạt động của cơ thể. Glucose dư thừa trong máu quá nhiều. Cơ thể cố gắng giảm lượng glucose trong máu bằng cách xả glucose dư thừa ra khỏi cơ thể trong nước tiểu. Nồng độ glucose cao được thải qua nước tiểu là môi trường sinh sản hoàn hảo cho nấm gây bệnh viêm âm đạo, bệnh tưa miệng.
Nhưng không phải ai mắc bệnh tiểu đường cũng có những triệu chứng này. Trên thực tế 6/10 người không hề có bất kỳ triệu chứng nào khi họ được chẩn đoán mắc bệnh tiểu đường tuýp 2 (type 2).
Ai có nguy cơ cao mắc bệnh tiểu đường (đái tháo đường)?
- Bệnh nhân bị tăng huyết áp: có huyết áp cao hơn 140/90 mmHg.
- Nhóm người lười vận động, thừa cân, béo phì.
- Người trưởng thành ở độ tuổi 40 trở lên.
- Nếu trong gia đình bạn có người thân bị đái tháo đường thì bạn có nguy cơ bị bệnh cao
- Người rối loạn cholesterol và triglyceride.
- Phụ nữ đã từng bị tểu đường trong thời kỳ mang thai.
- Phụ nữ bị đa nang buồng trứng.
- Người da đen, người gốc Hispanic hoặc người gốc Châu Á.
Bệnh đái tháo đường được phân loại như thế nào?
Có một giai đoạn, trước khi bệnh nhân phát hiện được bệnh tiểu đường, lượng đường trong máu bệnh nhân cao. Nhưng chưa đủ cao để được chẩn đoán là mắc bệnh tiểu đường. Đây được gọi là giai đoạn tiền tiểu đường. Có tới 70% những người bị tiền tiểu đường tiếp tục phát triển thành bệnh tiểu đường type 2.
Khi đã mắc bệnh tiểu đường: Bệnh tiểu đường được phân loại thành 3 nhóm chính: Tiểu đường tuýp 1, tiểu đường tuýp 2 và tiểu đường thai kỳ.
Nhóm 1: Tiểu đường tuýp 1 (type 1)
Chiếm khoảng 7-10% trong số các bệnh nhân bị tiểu đường, là bệnh tự miễn dịch, thường được chẩn đoán ở trẻ em. Tiểu đường type 1 xảy ra do hệ miễn dịch phá hủy nhầm các tế bào trong tuyến tụy. Trong khi các tế bào này có trách nhiệm sản xuất insulin cho cơ thể. Insulin không được sinh ra đủ dẫn tới cơ thể không có khả năng điều chỉnh lượng đường trong máu. Từ đó gây ra bệnh tiểu đường.
Nhóm 2: Tiểu đường tuýp 2 (type 2)
Chiếm tỷ lệ gần 90% trong số các bệnh nhân bị tiểu đường. Nguyên nhân chính của bệnh liên quan đến tình trạng kháng insulin và sự giảm tiết insulin của cơ thể. Bệnh đái đường tuýp 2 cũng có thể xảy ra do một số yếu tố liên quan khác như các bệnh liên quan đến ruột, gan, thận, thần kinh…
Nhóm 3: Tiểu đường thai kỳ
Là rối loạn chuyển hóa đối với cơ thể phụ nữ mang bầu, nguyên nhân thường do tình trạng kháng insulin xảy ra trong thai kì. Tiểu đường thai kỳ thường xuất hiện ở cuối tam cá nguyệt thứ 2, đầu tam cá nguyệt thứ 3 – khoảng sau tuần thứ 24 của thai kỳ.
Bên cạnh đó, còn có loại tiểu đường gọi là tiểu đường thứ phát. Loại tiểu đường này thường xảy ra do các khiếm khuyến về gen, các bệnh lý nội khoa, hoặc việc sử dụng thuốc …
Nguyên nhân gây bệnh tiểu đường
Để hiểu được các nguyên nhân gây bệnh tiểu đường, trước tiên cần phải hiểu cách glucose được xử lý trong cơ thể như thế nào. Glucose là một loại đường cung cấp nguồn năng lượng cho các tế bào tạo nên cơ bắp và các mô khác trong cơ thể. Glucose đến từ hai nguồn chính là thức ăn hàng ngày và nguồn dự trữ tại gan (glycogen).
Glucose trong thức ăn hàng ngày được hấp thụ vào máu. Tiếp đó được hóc môn insulin (do tuyến tụy tiết ra) chuyển hóa và đưa tới từng tế bào. Insulin hoạt động làm giảm lượng đường trong máu. Khi lượng đường trong máu giảm, tuyến tụy cũng giảm tiết hóc môn insulin. Khi mức glucose trong cơ thể thấp, chẳng hạn như khi không ăn trong một thời gian, gan sẽ phân hủy glycogen dự trữ thành glucose để giữ mức glucose trong cơ thể ở mức bình thường.
Nguyên nhân của bệnh đái tháo đường type 1
Bệnh tiểu đường tuýp 1 được cho là do sự kết hợp giữa tính nhạy cảm di truyền và các yếu tố môi trường. Tuy nhiên, các yếu tố môi trường vẫn chưa được xác định rõ ràng. Cân nặng không được coi là một yếu tố gây bệnh trong bệnh tiểu đường tuýp 1.
Nguyên nhân của bệnh tiểu đường type 1 được cho là do hóc môn insulin trong cơ thể có ít hoặc không có. Ở người bệnh, hệ thống miễn dịch của cơ thể (thường chống lại vi khuẩn hoặc vi rút có hại) lại chuyển sang tấn công và phá hủy các tế bào sản xuất insulin trong tuyến tụy, khiến cơ thể có ít hoặc không có hóc môn insulin. Khi đó thay vì được vận chuyển vào các tế bào, đường lại tích tụ trong máu.
Nguyên nhân của tiền tiểu đường và tiểu đường type 2
Những người đang trong giai đoạn tiền tiểu đường có thể mắc bệnh tiểu đường type 2. Khi mắc bệnh tiểu đường tuýp 2, các tế bào trong cơ thể kháng lại tác động của insulin. Do đó tuyến tụy không thể tạo ra đủ insulin để vượt qua sức đề kháng này. Thay vì di chuyển vào các tế bào, nơi cần năng lượng, đường sẽ tích tụ trong máu.
Thừa cân có liên quan chặt chẽ đến sự phát triển của bệnh tiểu đường type 2, nhưng không phải ai mắc bệnh đái tháo đường tuýp 2 cũng thừa cân.
Nguyên nhân của bệnh tiểu đường thai kỳ
Khi mang thai, nhau thai sản xuất hóc môn để duy trì thai kỳ. Những hóc môn này làm cho các tế bào trong cơ thể trở nên kháng insulin hơn.
Thông thường, tuyến tụy sẽ thích ứng với sự thay đổi hóc môn trong cơ thể bằng cách sản xuất đủ insulin để vượt qua sức đề kháng này. Nhưng đôi khi tuyến tụy không thể theo kịp quá trình thay đổi. Khi điều này xảy ra, lượng glucose vận chuyển vào tế bào quá ít nhưng lại quá nhiều trong máu, dẫn đến bệnh tiểu đường thai kỳ.
Biến chứng của bệnh tiểu đường còn đáng sợ hơn chính căn bệnh này
Điểm đáng sợ của bệnh tiểu đường chính là các biến chứng mà nó gây ra. Phần lớn các biến chứng của bệnh đều liên quan đến mao mạch. Tùy từng trường hợp, người bệnh có thể bị mất thị giác, thậm chí các chi của chân tay có thể bị hoại tử. Bệnh tiểu đường còn có thể gây ra các rối loạn chức năng thận, chức năng thần kinh …
- Biến chứng võng mạc được cho là nghiêm trọng nhất trong các loại biến chứng bệnh đái đường. Bởi nó được coi là nguyên nhân hàng đầu dẫn đến mù lòa. Tuy nhiên, nếu người bệnh kiểm soát đường huyết tốt biến chứng này sẽ không xuất hiện.
- Bệnh thận do biến chứng đái tháo đường hầu như không xuất hiện triệu chứng nào cho đến khi tiến triển thành bệnh suy thận. Tuy nhiên các dấu hiệu của bệnh thận biến chứng tiểu đường thường không có biểu hiện rõ ràng, khó phát hiện. Trong trường hợp xấu nhất, người bệnh có thể phải chạy thận nhân tạo hoặc ghép thận. Việc này sẽ là một gánh nặng lớn cho cả người bệnh và gia đình.
- Biến chứng thần kinh: Triệu chứng cơ bản của loại biến chứng này là đau nhức, tê bì tay chân, chóng mặt, táo bón, rối loạn chức năng bàng quang… Nặng hơn có thể gây biến dạng bàn chân, loét và hoại tử chân.
- Biến chứng tim mạch do bệnh tiểu đường là nguyên nhân gây ra 65% các ca tử vong do nhồi máu cơ tim, đột quỵ não …
- Biến chứng gây bệnh bàn chân tiểu đường khiến người bệnh giảm cảm giác ở chân, không cảm thấy đau, khó phát hiện các vết thương. Thêm vào đó hệ miễn dịch suy giảm khiến các vết thương lâu lành.
Biện pháp quan trọng nhất để phòng ngừa biến chứng tiểu đường là kiểm soát đường huyết. Người bệnh có thể kiểm soát bằng các liệu pháp như ăn uống, vận động, sử dụng thuốc và các thực phẩm bảo vệ sức khỏe.
Có cách nào tránh được bệnh tiểu đường không?
Thống kê của Bộ Y tế cho thấy hiện có khoảng 3,5 triệu người Việt mắc bệnh đái tháo đường. Con số này được dự báo sẽ tăng lên gần gấp đôi – thành 6,1 triệu người vào năm 2040.
Nhưng có một thông tin đáng mừng là có tới 70% trường hợp đái tháo đường tuýp 2 có thể dự phòng hoặc làm chậm xuất hiện bệnh. Theo các chuyên gia y tế việc tuân thủ lối sống lành mạnh kết hợp với chế độ dinh dưỡng hợp lý và tăng cường vận động, tập thể dục sẽ giúp phòng bệnh.
Chế độ dinh dưỡng hợp lý, tốt cho sức khỏe
- Chọn thực phẩm ít chất béo, ít calo và có hàm lượng chất xơ cao hơn. Tập trung vào các thực phẩm như trái cây, rau xanh, các loại hạt và ngũ cốc. Thay đổi thực đơn đa dạng để tránh nhàm chán. Khi mua các loại ngũ cốc, nên ưu tiên những loại có hàm lượng chất xơ cao, ít calo và chỉ số đường huyết (GI) thấp hơn 55. Nên cung cấp ít nhất 5g chất xơ trong mỗi khẩu phần ăn.
- Nên thử bắt đầu bữa ăn bằng món rau trộn dầu dấm là lời khuyên của các chuyên gia. Theo nghiên cứu của Đại học bang Arizona (Mỹ): việc tiêu thụ khoảng 2 muỗng nhỏ dấm ngay trước bữa ăn giàu chất bột đường giúp mức đường trong máu của người bị tiểu đường tuýp 2 hoặc tiền đái tháo đường thấp hơn.
- Tránh xa các món ăn chế biến từ thịt đỏ, thức ăn nhanh. Theo kết quả của một nghiên cứu thực hiện với 37.000 phụ nữ ở Brigham và Bệnh viện Women’s Hospital cho thấy phụ nữ ăn thịt đỏ ít nhất 5 lần một tuần có nguy cơ mắc bệnh đái đường tuýp 2 cao hơn 29% so với những người ăn ít hơn một lần một tuần. Nguy cơ này thậm chí tăng lên tới 43% ở những người ăn đồ ăn chế biến sẵn như thịt xông khói và xúc xích ít nhất 5 lần/tuần so với người ăn ít hơn một lần một tuần.
Tích cực hoạt động thể chất
- Xây dựng mục tiêu 30 phút hoạt động thể chất vừa phải mỗi ngày. 5 ngày mỗi tuần. Bạn có thể lựa chọn các hoạt động như đi bộ nhanh, đi bộ, đi xe đạp, bơi lội…
- Nếu không thể tập luyện liên tục trong 30 phút, hãy chia thành các khoảng thời gian ngắn hơn trong cả ngày. Ví dụ như 15 phút buổi sáng và 15 phút buổi chiều, hoặc bất cứ khi nào có thể.
- Những phụ nữ thường xuyên vận động, đổ mồ hôi nhiều hơn một lần/tuần có thể giảm 30% nguy cơ mắc bệnh tiểu đường. Đây là kết quả nghiên cứu của Nurse’ Health Stydy – một tổ chức chuyên nghiên cứu về các yếu tố nguy cơ đối với bệnh mãn tính ở phụ nữ.
Ngủ đủ giấc
Nghiên cứu của Đại học Yale trên 1.709 nam giới cho thấy những người thường ngủ ít hơn 6 tiếng mỗi ngày có nguy cơ mắc bệnh tiểu đường cao gấp đôi so với những người ngủ đủ giấc. Tuy nhiên, những người ngủ quá nhiều – trên 8 tiếng/ngày – cũng có nguy cơ mắc bệnh tiểu đường tăng gấp 3 lần.
Duy trì chỉ số khối cơ thể (BMI) ở mức khỏe mạnh
Chỉ số khối cơ thể của một người là kết quả của phép chia cân nặng với bình phương chiều cao của người đó. Chỉ số BMI được tính theo công thức tính bằng cân nặng (theo kg) chia cho bình phương chiều cao (theo m).
Theo Viện Dinh dưỡng Quốc gia Việt Nam, kết quả BMI nằm trong khoảng từ 18,5 đến 22,9 là khỏe mạnh. Để duy trì cân nặng ở mức khỏe mạnh hãy duy trì thói quen ăn uống lành mạnh, tập thể dục đều đặn.
Lưu ý: BMI không áp dụng cho phụ nữ có thai, vận động viên thể hình
Kiểm tra lượng đường trong máu
Ít nhất một lần một năm nên kiểm tra lượng đường trong máu để xác định xem bạn có bị tiểu đường tuýp 2 hay không. Việc phát hiện kịp thời cũng giúp quá trình phòng ngừa và điều trị bệnh thuận lợi hơn.
Sử dụng thuốc, các thực phẩm bảo vệ sức khỏe
Đây cũng là một lựa chọn tốt để hạn chế nguy cơ mắc bệnh tiểu đường tuýp 2. Đặc biệt trong thời gian gần đây, các sản phẩm tăng sinh tế bào gốc nội sinh được cho là đã mở ra một hướng hỗ trợ điều trị mới mang tới kết quả khả quan cho người bệnh tiểu đường.
Bệnh tiểu đường hiện nay được điều trị như thế nào?
Mặc dù chưa có biện pháp chữa trị dứt điểm nhưng bệnh tiểu đường có thể được điều trị và kiểm soát hiệu quả. Nhiều người bị tiểu đường tuýp 2 dạng nhẹ có thể kiểm soát tình trạng bệnh thông qua chế độ ăn uống và luyện tập. Người bệnh thậm chí có thể không cần sử dụng thuốc.
Ba phương pháp chính hiện đang được áp dụng điều trị bệnh tiểu đường là liệu pháp ăn uống, liệu pháp vận động và điều trị bằng thuốc. Cả ba phương pháp này đều nhằm kiểm soát mức đường trong máu và giảm áp lực lên các mạch máu. Có thể áp dụng tùy theo từng mức độ và triệu chứng của bệnh tiểu đường.
Phương pháp điều trị với bệnh đái đường tuýp 1
Bệnh nhân cần đến liệu pháp insulin do tuyến tụy không tự sản xuất insulin được. Một vài loại thuốc được dùng để điều trị bệnh tiểu đường tuýp 2 cũng có thể được kết hợp cùng với phác đồ insulin để giúp kiểm soát lượng đường huyết ở những bệnh nhân bị đái đường tuýp 1.
Liệu pháp insulin là gì?
Ở những người bệnh tiểu đường nặng, các enzym ở dạ dày cản trở việc hấp thụ insulin. Lúc này, việc uống insulin không có hiệu quả. Người bệnh cần được truyền insulin trực tiếp vào máu bằng cách tiêm.
- Insulin được tiêm vào cơ thể bằng ống và kim tiêm; bút tiêm insulin hoặc ống bơm insulin chứa liều lượng phù hợp. Insulin dạng hít cũng đã bắt đầu có mặt trên thị trường.
- Insulin được chia thành nhiều loại khác nhau dựa vào (i) thời điểm có tác dụng đối với cơ thể, (ii) thời điểm đạt hiệu quả tối đa và (iii) thời gian tồn tại trong cơ thể. Do đó, bác sĩ có thể kê đơn nhiều loại insulin khác nhau để sử dụng trong ngày, như: Insulin có tác dụng nhanh, tác dụng ngắn hoặc có tác dụng kéo dài.
Cách điều trị bệnh tiểu đường tuýp 2 như thế nào?
Điều trị bệnh tiểu đường tuýp 2 chủ yếu liên quan đến thay đổi lối sống, theo dõi lượng đường trong máu kết hợp với thuốc trị tiểu đường và/hoặc insulin.
Bệnh nhân đái tháo đường tuýp 2 có thể được điều trị nhờ nhiều loại thuốc uống khác nhau. Do tuyến tụy của bệnh nhân vẫn có thể sản xuất hóc môn insulin nên một số loại thuốc có thể đem lại hiệu quả. Hiện nay có khá nhiều thuốc dạng viên hoặc dạng tiêm dùng để điều trị bệnh tiểu đường. Mỗi loại thuốc có những tác dụng điều trị riêng biệt. Có một số trường hợp, bệnh nhân có thể sử dụng nhiều loại thuốc khác nhau.
Tuy nhiên, cũng có những bệnh nhân bị tiểu đường tuýp 2 không hấp thụ hiệu quả insulin hoặc tuyến tụy của bệnh nhân tiết ra quá ít insulin. Lúc này, người bệnh sẽ phải sử dụng liệu pháp insulin để điều trị. Nếu những phương pháp điều trị khác như điều chỉnh chế độ ăn, dùng thuốc … không giúp duy trì lượng glucose ở mức an toàn.
Điều trị tiểu đường thai kỳ
Kiểm soát lượng đường trong máu của bà mẹ là việc làm cần thiết để giữ cho em bé khỏe mạnh và tránh các biến chứng khi sinh. Mẹ bầu cần duy trì chế độ ăn uống lành mạnh và vận động hợp lý. Khi bị mắc tiểu đường thai kỳ, kế hoạch điều trị của bạn có thể bao gồm theo dõi lượng đường trong máu và, trong một số trường hợp, sử dụng insulin hoặc thuốc uống.
Lượng đường trong máu của sản phụ cũng sẽ được theo dõi trong quá trình chuyển dạ. Nếu lượng đường trong máu sản phụ tăng lên, em bé có thể tiết ra lượng insulin cao. Khi đó có thể dẫn đến lượng đường trong máu của sản phụ tụt thấp ngay sau khi sinh.
Điều trị tiền tiểu đường
Với người bị tiền tiểu đường, lựa chọn lối sống lành mạnh có thể giúp bạn đưa mức đường trong máu trở lại bình thường. Hoặc ít nhất là giữ cho nó không tăng lên đến mức chuyển thành bệnh tiểu đường tuýp 2. Hãy sống khỏe để phòng ngừa tiểu đường một cách hiệu quả:
- Duy trì cân nặng khỏe mạnh bằng cách tập thể dục và ăn uống hợp lý sẽ giúp ích cho việc phòng ngừa bệnh tiểu đường. Theo khuyến cáo của các bác sỹ Mayo Clinic, tập thể dục ít nhất 150 phút mỗi tuần và giảm khoảng 7% trọng lượng cơ thể của bạn có thể ngăn ngừa hoặc trì hoãn bệnh tiểu đường loại 2.
- Thường xuyên kiểm tra lượng đường trong máu: Đây là cách duy nhất để biết lượng đường huyết có nằm trong khoảng an toàn hay không. Những yếu tố có thể ảnh hưởng đến lượng glucose trong máu và gây ra việc thay đổi lượng đường không mong muốn bao gồm: Loại thức ăn, lượng đồ ăn bạn tiêu thụ. Bạn có dùng đồ uống có cồn hay không? Chế độ vận động của bạn ra sao? Các loại thuốc bạn đang dùng? Các bệnh lý khác có sẵn, bạn có thường xuyên bị stress hay không?
- Hãy chú ý đến tất cả các yếu tố khiến đường huyết của bạn tăng lên hoặc hạ xuống. Điều này có thể giúp bạn kiểm soát tình trạng tiểu đường của mình. Ngay khi đường huyết của bạn có triệu chứng tăng hoặc hạ, ngay lập tức hãy kiểm tra lượng đường trong máu và lựa chọn phương án điều trị thích hợp.
Làm thế nào để biết việc điều trị tiểu đường có hiệu quả hay không?
Để kiểm tra tính hiệu quả của kế hoạch điều trị tiểu đường cần xét nghiệm nồng độ HbA1C hay A1C. A1C là tiêu chuẩn quốc tế trong việc chẩn đoán bệnh tiểu đường mà còn giúp đo lường lượng đường huyết trong khoảng 2 đến 3 tháng.
Kết quả của xét nghiệm sẽ ảnh hưởng tới quyết định có cần thay đổi chế độ ăn uống, phác đồ insulin và các yếu tố khác hay không. Mức A1C lý tưởng ở bệnh nhân tiểu đường thay đổi tùy theo độ tuổi và một số yếu tố khác. Hiệp hội tiểu đường Mỹ (ADA) khuyến nghị chỉ số A1C dưới mức 7% ở một số người. Tuy nhiên không phải ai cũng có thể áp dụng con số 7% này. Bệnh nhân cần thảo luận với bác sĩ để xác định được chỉ tiêu HbA1C phù hợp với bệnh trạng của mình.
Bệnh tiểu đường thường được ví như “bệnh nhà giàu” do thời gian điều trị thường kéo dài, chi phí tốn kém. Tuy nhiên chi phí điều trị bệnh tiểu đường thay đổi tùy theo sự tiến triển của bệnh, tình trạng của bệnh nhân.
Hy vọng bài viết đã cung cấp các kiến thức cơ bản giúp bạn hiểu rõ hơn về bệnh tiểu đường, các nguyên nhân gây bệnh và cách phòng ngừa căn bệnh khó chữa này. Cùng xây dựng một chế độ ăn uống – vận động lành mạnh để duy trì sức khỏe nhé!
(Bài viết tham khảo thông tin mayoclicnic, medicalhealthcare, vinmec, kienthuctieuduong)
Các thông tin trong bài viết chỉ mang tính chất cung cấp thông tin, không thể thay thế cho các chẩn đoán và điều trị chuyên môn. Hãy đi khám tại các cơ sở y tế ngay khi thấy những triệu chứng bất thường!
